ଜାତି ଜନଗଣନା କ’ଣ?

ଜାତି ଜନଗଣନା ହେଉଛି ଏକ ସରକାରୀ ପ୍ରକ୍ରିୟା, ଯେଉଁଥିରେ କୌଣସି ଦେଶର ଜନସଂଖ୍ୟାକୁ ତାଙ୍କର ଜାତି, ଉପ-ଜାତି କିମ୍ବା ସମ୍ପ୍ରଦାୟ ଆଧାରରେ শ୍ରେଣୀଭୁକ୍ତ କରି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଏ। ଏହା ସାଧାରଣ ଜନଗଣନାର ଏକ ଅଂଶ ହୋଇପାରେ କିମ୍ବା ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ଜରିପ ରୂପେ କରାଯାଇପାରେ। ଜାତି ଜନଗଣନାର ମୁଖ୍ୟ ଉଦ୍ଦେଶ୍ୟ ହେଉଛି ସାମାଜିକ, ଅର୍ଥନୈତିକ ଏବଂ ଶିକ୍ଷାଗତ ବିକାଶ ପାଇଁ ନୀତି ନିର୍ମାଣ କରିବା ସହ ସମାଜର ବିଭିନ୍ନ ଜାତି ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କ ଅବସ୍ଥା ଓ ଆବଶ୍ୟକତା ବୁଝିବା। ଭାରତରେ, ଜାତି ଜନଗଣନା ପ୍ରାୟତଃ ଅନୁସୂଚିତ ଜାତି (SC), ଅନୁସୂଚିତ ଜନଜାତି (ST), ଅନ୍ୟ ପଛୁଆ ବର୍ଗ (OBC) ଏବଂ ଅନ୍ୟ ସମ୍ପ୍ରଦାୟଙ୍କୁ ଚିହ୍ନଟ କରିବା ପାଇଁ କରାଯାଏ।

ଭାରତରେ ଜାତି ଜନଗଣନା କିପରି ହୁଏ?

ଭାରତରେ ଜାତି ଜନଗଣନା ସାଧାରଣତଃ ନିମ୍ନଲିଖିତ ପ୍ରକ୍ରିୟା ମାଧ୍ୟମରେ ହୋଇଥାଏ:
ପରିକଳ୍ପନା ଓ ନୀତି ନିର୍ଧାରଣ:
ଭାରତର ଜନଗଣନା କାର୍ଯ୍ୟ ଗୃହ ମନ୍ତ୍ରଣାଳୟ ଅଧୀନରେ ଥିବା ରେଜିଷ୍ଟ୍ରାର ଜେନେରାଲ ଆଣ୍ଡ ସେନସସ କମିଶନର ଅଫ ଇଣ୍ଡିଆ ଦ୍ୱାରା ପରିଚାଳିତ ହୁଏ।
ଜାତି ଜନଗଣନା କରିବା ନେଇ ନିଷ୍ପତ୍ତି ସରକାରଙ୍କ ନୀତି ଏବଂ ରାଜନୈତିକ ଆଲୋଚନା ଉପରେ ନିର୍ଭର କରେ। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ୨୦୧୧ରେ ଏକ ସ୍ୱତନ୍ତ୍ର ସାମାଜିକ-ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ଜାତି ଜନଗଣନା (SECC) କରାଯାଇଥିଲା।

ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ:

ଘର ଘର ବୁଲି ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ: ଜନଗଣନା କର୍ମଚାରୀମାନେ (ସାଧାରଣତଃ ସରକାରୀ କର୍ମଚାରୀ କିମ୍ବା ଶିକ୍ଷକ) ଘରେ ଘରେ ଯାଇ ଜନସାଧାରଣଙ୍କଠାରୁ ତଥ୍ୟ ସଂଗ୍ରହ କରନ୍ତି। ଏଥିରେ ଜାତି, ଧର୍ମ, ଶିକ୍ଷା, ଆୟ, ରୋଜଗାର ଇତ୍ୟାଦି ବିଷୟରେ ପ୍ରଶ୍ନ ପଚରାଯାଏ।
ପ୍ରଶ୍ନାବଳୀ: ଏକ ନିର୍ଦ୍ଦିଷ୍ଟ ପ୍ରଶ୍ନାବଳୀ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଏ, ଯେଉଁଥିରେ ଜାତି ବା ଉପ-ଜାତି ସମ୍ପର୍କିତ ପ୍ରଶ୍ନ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ ହୋଇଥାଏ। ଉଦାହରଣ ସ୍ୱରୂପ, ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ସେମାନଙ୍କ ଜାତି କିମ୍ବା ସରକାରୀ ତାଲିକାରେ ଥିବା SC/ST/OBC ଶ୍ରେଣୀ ବିଷୟରେ ପଚରାଯାଇପାରେ।
ଡିଜିଟାଲ ପ୍ଲାଟଫର୍ମ: ୨୦୨୧ ଜନଗଣନା (ଯାହା କୋଭିଡ ମହାମାରୀ ଯୋଗୁଁ ବିଳମ୍ବ ହୋଇଛି) ପାଇଁ ଡିଜିଟାଲ ଉପକରଣ ଯେପରିକି ମୋବାଇଲ ଆପ୍ ଏବଂ ଟାବଲେଟର ବ୍ୟବହାର ପାଇଁ ଯୋଜନା କରାଯାଇଥିଲା।

ତଥ୍ୟ ପରିଚାଳନା ଓ ବିଶ୍ଲେଷଣ:
ସଂଗୃହୀତ ତଥ୍ୟକୁ ଡିଜିଟାଲ ଭାବେ ସଂରକ୍ଷଣ କରାଯାଇ ବିଶ୍ଲେଷଣ କରାଯାଏ।
ଜାତି ଆଧାରିତ ତଥ୍ୟ ସରକାରୀ ତାଲିକା ଯେପରିକି SC/ST/OBC ସହ ମେଳାଇ ଯାଞ୍ଚ କରାଯାଏ।
ଏହି ତଥ୍ୟ ଆଧାରରେ ସାମାଜିକ ଓ ଅର୍ଥନୈତିକ ଅବସ୍ଥାର ରିପୋର୍ଟ ପ୍ରସ୍ତୁତ ହୁଏ।

ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ ଓ ବିବାଦ:
ଜାତି ତଥ୍ୟର ସମ୍ବେଦନଶୀଳତା: ଭାରତରେ ଜାତି ଏକ ରାଜନୈତିକ ଓ ସାମାଜିକ ସମ୍ବେଦନଶୀଳ ବିଷୟ। ଜାତି ଜନଗଣନା ସମାଜରେ ବିଭେଦ ବଢ଼ାଇପାରେ ବୋଲି ଅନେକେ ମତ ଦିଅନ୍ତି।

ତଥ୍ୟର ଶୁଦ୍ଧତା: ଅନେକ ଲୋକ ନିଜ ଜାତି ବିଷୟରେ ସଠିକ ତଥ୍ୟ ଦେଇ ନପାରନ୍ତି କିମ୍ବା ଇଚ୍ଛାକୃତ ଭାବେ ଭୁଲ ତଥ୍ୟ ଦେଇପାରନ୍ତି।
ରାଜନୈତିକ ଚାପ: ଜାତି ଜନଗଣନାର ତଥ୍ୟ ସାମାଜିକ ନ୍ୟାୟ ଓ ସଂରକ୍ଷଣ (ରିଜର୍ଭେସନ) ନୀତି ଉପରେ ପ୍ରଭାବ ପକାଇପାରେ, ଯେଉଁଥିପାଇଁ ଏହା ରାଜନୈତିକ ବିବାଦର କାରଣ ହୋଇପାରେ।

ଇତିହାସ ଓ ସାମ୍ପ୍ରତିକ ଅବସ୍ଥା:
ଭାରତରେ ଶେଷ ଥର ପାଇଁ ଜାତି ଜନଗଣନା ୧୯୩୧ରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ସମୟରେ କରାଯାଇଥିଲା। ତା’ପରେ, ସ୍ୱାଧୀନତା ପରେ କେବଳ SC ଓ ST ଗୋଷ୍ଠୀଙ୍କ ତଥ୍ୟ ଜନଗଣନାରେ ସଂଗ୍ରହ କରାଯାଉଛି।

୨୦୧୧ରେ ସାମାଜିକ-ଅର୍ଥନୈତିକ ଓ ଜାତି ଜନଗଣନା (SECC) କରାଯାଇଥିଲା, କିନ୍ତୁ ଏହାର ଜାତି ତଥ୍ୟ ସାର୍ବଜନୀନ କରାଯାଇ ନଥିଲା।

୨୦୨୫ ପର୍ଯ୍ୟନ୍ତ, ୨୦୨୧ ଜନଗଣନା ବିଳମ୍ବ ହେଉଛି, ଏବଂ ଜାତି ଜନଗଣନା କରିବା ନେଇ ରାଜନୈତିକ ଆଲୋଚନା ଜାରି ରହିଛି। ଅନେକ ରାଜନୈତିକ ଦଳ, ବିଶେଷତଃ OBC ଓ ଅନ୍ୟ ପଛୁଆ ଗୋଷ୍ଠୀର ସମର୍ଥକ, ଜାତି ଜନଗଣନା ପାଇଁ ଦାବି କରୁଛନ୍ତି।