ସିନ୍ଧୁ, ଝେଲମ ଓ ଅନ୍ୟ ନଦୀ ଜଳ ଅଟକାଇବାରେ ଭାରତର କ୍ଷମତା: ବାସ୍ତବତା କ’ଣ?
ନୂଆଦିଲ୍ଲୀ: ପହଲଗାମ ଆତଙ୍କବାଦୀ ଆକ୍ରମଣ ପରେ ଭାରତ ସରକାର ୧୯୬୦ରେ ସ୍ୱାକ୍ଷରିତ ସିନ୍ଧୁ ଜଳ ଚୁକ୍ତି (Indus Waters Treaty)କୁ ସ୍ଥଗିତ ରଖିବାର ନିଷ୍ପତ୍ତି ନେଇଛନ୍ତି। ଏହି ନିଷ୍ପତ୍ତି ପାକିସ୍ତାନକୁ ସିନ୍ଧୁ, ଝେଲମ ଏବଂ ଚେନାବ ନଦୀର ଜଳ ପ୍ରବାହ ଉପରେ ଗୁରୁତର ପ୍ରଭାବ ପକାଇବ କି ନାହିଁ, ତାହା ନେଇ ବିଶ୍ଳେଷଣ ଚାଲିଛି। କିନ୍ତୁ ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠୁଛି— ଭାରତର ପାଖରେ କି ଏହି ନଦୀଗୁଡ଼ିକର ଜଳ ପୁରାପୁରି ଅଟକାଇ ରଖିବାର କ୍ଷମତା ଅଛି?
ସିନ୍ଧୁ ଜଳ ଚୁକ୍ତି କ’ଣ?
ସିନ୍ଧୁ ଜଳ ଚୁକ୍ତି ଅନୁଯାୟୀ, ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ବ୍ୟବସ୍ଥାର ଛଅଟି ପ୍ରମୁଖ ନଦୀକୁ ଦୁଇ ଭାଗରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇଛି। ପୂର୍ବବର୍ତ୍ତୀ ନଦୀ— ରାଭୀ, ବିୟାସ ଓ ସତଲୁଜ— ଭାରତକୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ଦିଆଯାଇଛି, ଯାହାର ବାର୍ଷିକ ପ୍ରବାହ ପ୍ରାୟ ୩୩ ନିୟୁତ ଏକର-ଫୁଟ (MAF)। ଅନ୍ୟପକ୍ଷରେ, ପଶ୍ଚିମ ନଦୀ— ସିନ୍ଧୁ, ଝେଲମ ଓ ଚେନାବ— ପାକିସ୍ତାନକୁ ପ୍ରାୟ ୧୩୫ MAF ପ୍ରବାହ ସହ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ ପାଇଁ ଦିଆଯାଇଛି। ତେବେ, ଭାରତକୁ ପଶ୍ଚିମ ନଦୀରୁ ସୀମିତ ଜଳ ସଂରକ୍ଷଣ (୩.୬ MAF) ଏବଂ ଜଳବିଦ୍ୟୁତ ଉତ୍ପାଦନ ପାଇଁ “ରନ୍-ଅଫ-ଦି-ରିଭର” ପ୍ରକଳ୍ପ ନିର୍ମାଣର ଅନୁମତି ରହିଛି।
ଭାରତର ବର୍ତ୍ତମାନ କ୍ଷମତା
ବିଶେଷଜ୍ଞଙ୍କ ମତ ଅନୁଯାୟୀ, ଭାରତରେ ବର୍ତ୍ତମାନ ସିନ୍ଧୁ, ଝେଲମ ଓ ଚେନାବ ନଦୀର ଜଳକୁ ପୁରାପୁରି ଅଟକାଇ ରଖିବା କିମ୍ବା ବିପୁଳ ପରିମାଣରେ ଡାଇଭର୍ଟ କରିବାର ପରିକାଠାମୋ ନାହିଁ। ଏହି ନଦୀଗୁଡ଼ିକରେ ଥିବା ଭାରତୀୟ ଡ୍ୟାମ୍ ଯେପରି କିଶନଗଙ୍ଗା (ଝେଲମ ନଦୀରେ, ୧୮.୩୫ ନିୟୁତ ଘନ ମିଟର ସଂରକ୍ଷଣ କ୍ଷମତା) ଏବଂ ରାଟଲେ (ଚେନାବ ନଦୀରେ, ୭୮.୭୧ ନିୁୟତ ଘନ ମିଟର) ମୁଖ୍ୟତଃ “ରନ୍-ଅଫ-ଦି-ରିଭର” ପ୍ରକଳ୍ପ ଅଟେ, ଯାହା ଜଳ ପ୍ରବାହକୁ ଅବରୋଧ ନକରି ବିଦ୍ୟୁତ ଉତ୍ପାଦନ କରେ। ଏହି ପ୍ରକଳ୍ପଗୁଡ଼ିକରେ ବିପୁଳ ଜଳ ସଂରକ୍ଷଣ କ୍ଷମତା ନାହିଁ।
ବିଶେଷଜ୍ଞଙ୍କ କହିବା ଅନୁସାରେ ଭାରତ ତାତ୍କାଳିକ ଭାବେ ଜଳ ପ୍ରବାହକୁ ଅଟକାଇ ପାରିବ ନାହିଁ। ତେବେ, ନିର୍ମାଣାଧୀନ ଡ୍ୟାମ୍ ଯେପରି ପାକାଲ ଦୁଲ ଓ ସାୱାଲକୋଟ ଚେନାବ ନଦୀରେ ପୂର୍ଣ୍ଣ ହେଲେ ଭାରତ କିଛି ମାତ୍ରାରେ ଜଳ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରିପାରିବ, କିନ୍ତୁ ଏହା ପାଇଁ ୫-୭ ବର୍ଷ ଲାଗିପାରେ।
ଭୌଗୋଳିକ ଓ ଡ୍ୟାମ
ସିନ୍ଧୁ ଓ ଚେନାବ ନଦୀ ହିମାଳୟର ଅତ୍ୟନ୍ତ ସଂକୀର୍ଣ୍ଣ ଓ ଖାଡ଼ିମାନଙ୍କ ମଧ୍ୟ ଦେଇ ବହିଥାଏ, ଯେଉଁଠାରେ ବୃହତ ଜଳସଂରକ୍ଷଣ ପ୍ରକଳ୍ପ ନିର୍ମାଣ କରିବା କାର୍ଯ୍ୟକ୍ଷମ ନୁହେଁ। ଏହା ସହିତ, ଏହି ଅଞ୍ଚଳରେ ଭୂମିକମ୍ପ ଆଶଙ୍କା ମଧ୍ୟ ଏକ ବଡ଼ ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ। ବିଶେଷଜ୍ଞ ହିମାଂଶୁ ଥାକର କହିଛନ୍ତି ଯେ ଭାରତର ବର୍ତ୍ତମାନ ଥିବା ଡ୍ୟାମ ସହିତ ପାକିସ୍ତାନକୁ ଜଳ ପ୍ରବାହରେ ୫-୧୦%ରୁ ଅଧିକ କମ୍ କରିବା ସମ୍ଭବ ନୁହେଁ।
ପାକିସ୍ତାନ ପାଇଁ ପ୍ରଭାବ
ପାକିସ୍ତାନର ପ୍ରାୟ ୮୦% ଚାଷଜମି ଏବଂ ୩୦% ଜଳବିଦ୍ୟୁତ ଉତ୍ପାଦନ ସିନ୍ଧୁ ନଦୀ ବ୍ୟବସ୍ଥା ଉପରେ ନିର୍ଭରଶୀଳ। ଯଦି ଭାରତ ଭବିଷ୍ୟତରେ ଜଳ ପ୍ରବାହକୁ ନିୟନ୍ତ୍ରଣ କରେ, ତେବେ ପାକିସ୍ତାନର କୃଷି, ଖାଦ୍ୟ ସୁରକ୍ଷା ଏବଂ ଅର୍ଥନୀତି ଉପରେ ଗଭୀର ପ୍ରଭାବ ପଡ଼ିପାରେ। ତେବେ, ବର୍ତ୍ତମାନର ପରିସ୍ଥିତିରେ ଏହା ଏକ ଦୀର୍ଘମିଆଦୀ ସମ୍ଭାବନା ମାତ୍ର।
ସରକାରୀ ଯୋଜନା
ଜଳଶକ୍ତି ମନ୍ତ୍ରୀ ସି.ଆର. ପାଟିଲ କହିଛନ୍ତି ଯେ ସରକାର ଏକ ରୋଡମ୍ୟାପ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରୁଛନ୍ତି ଯାହା ଅନୁଯାୟୀ “ଏକ ବିନ୍ଦୁ ଜଳ ମଧ୍ୟ ପାକିସ୍ତାନକୁ ଯିବ ନାହିଁ”। ଏଥିପାଇଁ ସରକାର
ସ୍ୱଳ୍ପମିଆଦୀ, ମଧ୍ୟମିଆଦୀ ଓ ଦୀର୍ଘମିଆଦୀ ଯୋଜନା ପ୍ରସ୍ତୁତ କରୁଛନ୍ତି, ଯେଉଁଥିରେ ନୂଆ ଡ୍ୟାମ ଓ ଜଳସଂରକ୍ଷଣ ପ୍ରକଳ୍ପ ନିର୍ମାଣ ଅନ୍ତର୍ଭୁକ୍ତ।
ଯଦିଓ ଭାରତ ସିନ୍ଧୁ ଜଳ ଚୁକ୍ତିକୁ ସ୍ଥଗିତ ରଖି ପାକିସ୍ତାନ ଉପରେ ରାଜନୈତିକ ଓ କୂଟନୈତିକ ଚାପ ସୃଷ୍ଟି କରିଛି, ତଥାପି ବର୍ତ୍ତମାନ ସିନ୍ଧୁ, ଝେଲମ ଓ ଚେନାବ ନଦୀର ଜଳକୁ ପୁରାପୁରି ଅଟକାଇବା କିମ୍ବା ଡାଇଭର୍ଟ କରିବା ସମ୍ଭବପର ନୁହେଁ। ଏହା ପାଇଁ ବୃହତ ଡ୍ୟାମ ଏବଂ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଆବଶ୍ୟକ। ଏହି ନିଷ୍ପତ୍ତି ଦୀର୍ଘମିଆଦୀ ରଣନୀତିର ଆରମ୍ଭ ହୋଇପାରେ, କିନ୍ତୁ ତୁରନ୍ତ ପ୍ରଭାବ ସୀମିତ ରହିବ ବୋଲି ବିଶେଷଜ୍ଞମାନେ ମତ ଦେଇଛନ୍ତି।